hutnia.pl

Komentarz do artykułu prasowego autorstwa Marcina Sztandery ("Tajemnica dymarki rozwikłana”, Gazeta Wyborcza z dnia 28.11.2013r) i artykułu archeologów Agaty Migdalskiej i Kamila Niemczaka, ("StaroĹźytne górnictwo i hutnictwo świętokrzyskie - nowy kierunek badań", złoĹźonego do druku w pracy zbiorowej nad historią górnictwa i hutnictwa w Polsce w 2013r.)

Temat staroĹźytnego hutnictwa świętokrzyskiego mimo prowadzonych od niemalĹźe sześćdziesięciu lat badań archeologicznych jest jednym z najbardziej frapujących zagadnień historii techniki z jaką przyszło się zmierzyć naukowcom. Prowadzony równolegle dwoma torami proces badawczy, zarówno w dziedzinie archeologii jak i metalurgii pozostawia kluczowe pytania dla obu dziedzin bez oczekiwanych od lat odpowiedzi. Archeologia, której największą zasługą jest zgromadzenie wyjątkowo duĹźej ilości materiału dokumentującego staroĹźytne hutnictwo świętokrzyskie, nadal zadaje najwaĹźniejsze z nich - dla kogo na przełomie er produkowano Ĺźelazo w okolicach Łysogór? Hipotetycznie staroĹźytne centrum hutnictwa świętokrzyskiego mogło być zapleczem produkcyjnym na potrzeby Imperium Rzymskiego jak proponuje archeologia[1]. Za potwierdzeniem tej hipotezy przemawiają chociaĹźby odnalezione bogate skarby monet, ozdób i uzbrojenia rzymskiego. Nie ma jednak śladu takich powiązań w Ĺşródłach pisanych i drobiazgowej buchalterii imperium. Poszukiwania innych Ĺşródeł orientujących i dokumentujących rolę łysogórskiego środka barbarzyńskiej metalurgii równieĹź nie przyniosły efektów. Zastanawia równieĹź brak adekwatnego do wysokiego poziomu i rozmiarów hutnictwa dorobku społeczności łysogórskiej i awansu materialnego jakiego moĹźna by spodziewać się po kilkusetletniej produkcji wyjątkowo cennego w tamtych czasach Ĺźelaza. Natężenie produkcji Ĺźelaza zbieĹźne z nasileniem konfliktów zbrojnych Imperium Rzymskiego, jednoczesne zakończenie procesu produkcji w Górach Świętokrzyskich i upadek imperium, po latach badań nad tym zagadnieniem pozostawia równieĹź szereg pytań – niestety bez konkretnych odpowiedzi. Proponowana rekonstrukcja procesu dymarskiego i zaplecze materiałowe niezbędne do funkcjonowania obejmującego obszar 800 km² zagłębia metalurgicznego[2] zorganizowanego na przemysłową skalę (blisko 8 tys. warsztatów dymarskich w których mogło pracować nawet 550 tys. pieców kotlinkowych[3]), nadal są nie rozpracowane, mimo wielokrotnie ogłaszanego przez archeologów sukcesu w tych kwestiach. Warto przypomnieć, Ĺźe pierwszy raz sukces podsumowujący w sposób wyczerpujący wszystkie aspekty badań nad staroĹźytnym hutnictwem świętokrzyskim ogłosił w 1966 roku prof. Kazimierz Bielenin, podczas II Archeologicznej Sesji Nukowej w Kielcach.[4] Po dzień dzisiejszy sukces ten jest głoszony przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie.[5] Ostatnio na łamach „Gazety Wyborczej” po raz kolejny ogłosili podobny sukces archeolodzy Świętokrzyskiego Stowarzyszenia Dziedzictwa Przemysłowego w Kielcach, informując iĹź odtworzyli proces produkcji Ĺźelaza w świętokrzyskich piecach kotlinkowych.[6] Odczuwa się jednak przy tym ostatnim jak i przy poprzednich odsłonach, brak konsekwencji archeologów w wyznaczonych przez nikogo innego, jak siebie samych warunkach weryfikujących wartość prac rekonstrukcyjnych. Z treści artykułu prasowego juĹź na pierwszy rzut oka moĹźna odczytać, Ĺźe zwyczajnie odstaje od historycznych świadectw zapisanych w ĹźuĹźlach, Ĺźelazie, kotlinkach i fragmentach obudowy szybowej. Sukces powstał jak i  poprzednimi razy w oparciu o nieudokumentowany w badaniach archeologicznych warsztat technologiczny. Przemawia za tym uĹźycie przez rekonstruktorów miechów, cegieł i współczesnego koncentratu hutniczego. To przecieĹź najwaĹźniejsze parametry wyjściowe. Zastępcza baza materiałowa i technologiczna poddaje tym samym pod wątpliwość proponowaną rekonstrukcję jednego z najtrudniejszych procesów technologicznych jakie zna światowa archeologia. Ĺšródłem dodatkowego zakłopotania w ocenie sukcesu są zawarte w artykule informacje z dziedziny metalurgii, które w ocenie technicznych środowisk naukowych obnaĹźają specyficzną nonszalancję archeologów wobec nauk ścisłych i techniki. Właśnie takie rażące nieścisłości i błędy powtarzające się w publikacjach dokumentujących półwiecze prac rekonstrukcyjnych stały się trzy lata temu czynnikiem inicjującym prace badawcze Projektu HUTNIA. Celem samych prac zespołu - co naleĹźy podkreślić - nie jest jedynie krytyka dotychczasowego dorobku, choć najczęściej właśnie ona jest punktem wyjściowym do otwartej na nowo dyskusji. 

Trudno w tym miejscu rozpocząć rzeczową polemikę naukową o wartości sukcesu zespołu Świętokrzyskiego Stowarzyszenia Dziedzictwa Przemysłowego opierając ją jedynie o treść artykułu z Gazety Wyborczej. Informacje w nim zawarte dają jednak podstawy do wstrzymania się od nazwania niewątpliwie udanego procesu produkcji żelaza dymarskiego rekonstrukcją produkcji żelaza zgodną ze świadectwami archeologicznymi starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego.

Optymizmem napawa przy tym fakt zainteresowania omawianym problemem najmłodszego pokolenia naukowców, którzy stawiają pierwsze kroki na polu zawodowej nauki. Całokształt prac Pana Adriana Wrony, historyka z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, daje nadzieję na dawno oczekiwany postęp w pracach nad rekonstrukcją procesu zdefiniowanego w pracach M.Radwana[7] i K.Bielenina.[8] Artykuł archeologów Agaty Migdalskiej i Kamila Niemczaka, absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego, to pierwszy przykład publikacji nie tyle wolnej od stereotypu rekonstrukcji pieca dymarskiego, co dostrzegającej inne alternatywne kierunki badań umocowane świadectwami odkryć archeologicznych.

Problem staroĹźytnego hutnictwa świętokrzyskiego ku naszemu zadowoleniu przeĹźywa renesans i po latach stagnacji odradza się w badaniach. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na wpływ i stymulację środowisk naukowych przez głośnie zadawanie przez nasz zespół odwaĹźnych pytań, pozbawione specyficznej tremy, skutecznie tłumiącej nowe myśli i kierunki badań w oficjalnej nauce. Próba odpowiedzi na najwaĹźniejsze z pytań niejednokrotnie kończyła się przecieĹź refleksją, Ĺźe nauka nie wiele wie o Ĺ›więtokrzyskim procesie dymarskim i dalsze podążanie w pierwotnie wyznaczonym kierunku moĹźe okazać się stratą czasu.[9]

Wywołani „do tablicy” odnosimy się do wszystkich odsłon „sukcesów” archeologii na polu rekonstrukcji świętokrzyskiego procesu dymarskiego, powtarzając przy tej okazji szereg pytań, których odpowiedzi powinny wyraĹşnie posadawiać przeszłe i przyszłe rekonstrukcje w realiach techniki i archeologii, będącymi głównymi kryteriami ich oceny.

(...)

Jakiego uĹźywano dmuchu w świętokrzyskich piecach dymarskich? Czy niepowodzenia naukowców w rekonstrukcji procesu z uĹźyciem dmuchu naturalnego upowaĹźniają do uĹźywania w nim miechów?[10] Czy zaś ogłoszone powodzenie „rekonstrukcji” z uĹźyciem miechów wystarczy do zaniechania prac nad procesem z dmuchem naturalnym? Co począć w takiej sytuacji z lokalizacją pieców na wietrznych stokach gór oraz brakiem dysz dmuchowych i miechów w odkryciach archeologicznych?[11] Gdzie posadowić boczne kanały szybowe (nie mylić z kanałami dokotlinkowymi), których odlewy ĹźuĹźlowe są odnajdywane w wykopaliskach, a nieobecne w proponowanym modelu pieca?[12] Gdzie posadowić w rekonstruowanym szybie otwory dmuchowe o średnicy kilkunastu centymetrów znajdowane we fragmentach obudowy szybowej?[13] Jak interpretować ślady drewna odciśnięte na wewnętrznej stronie polepy pozostałej z obudowy szybowej pieców?[14] Jak budowano szyb pieca dymarskiego – szczególnie gdy ten powinien być wysoki dla uzyskania efektu kominowego? Dlaczego nie wziąć pod uwagę drewna jako materiału konstrukcyjnego pieców skoro stosowano je wręcz powszechnie w innych ośrodkach staroĹźytnej metalurgii na terenach dzisiejszej Polski?[15] Czy znalezione i obecne w zbiorach muzealnych fragmenty obudowy szybowej upowaĹźniają do nazwania ich cegłami i murowania z nich części nadziemnej pieca?[16] Czy warto przy tym forsować murowane z suszonych cegieł konstrukcje pieców skoro budownictwo kultury przeworskiej z rejonu Łysogór nie zna ich w ogóle? A moĹźe właśnie cegłopodobna bitka i gliniane pace w połączeniu z konstrukcją drewnianą są śladem wpływów rzymskich w technikę budowy pieców?[17] Czy jedynym paliwem w procesie dymarskim był węgiel drzewny, a powtarzające się w odkryciach drewno uwięzione w stopionym ĹźuĹźlu kotlinkowym jest w nim obecnie jedynie przez przypadek i będzie dalej lekcewaĹźone?[18] [19] Dlaczego do rekonstrukcji procesu uĹźywa się pokruszonej drobno rudy skoro nie znaleziono jej nawet jednego kawałka w ĹźuĹźlach kotlinkowych? Dlaczego z miliardów kawałków węgla drzewnego i rudy Ĺźelaza wsypanych do setek tysięcy pieców nawet jeden kawałek rudy nie dotarł do kotlinki wraz z zawsze docierającymi tam kawałkami węgla drzewnego? Czy nierealny rachunek prawdopodobieństwa nie jest matematycznym dowodem, Ĺźe proces który ma go wygenerować jest równie jak on nierealny? Czy w świetle powyĹźszego nie naleĹźy załoĹźyć, Ĺźe ruda Ĺźelaza miała inną niĹź drobnoziarnistą frakcję gdy umieszczano ją w piecu? Czy aĹź tak trudno uĹźyć do tego celu śmietany hematytowej, uznanej jako główny urobek staroĹźytnej kopalni w Rudkach na potrzeby produkcji Ĺźelaza?[20] Co począć właśnie z tą staroĹźytną kopalnią rud Ĺźelaza odkrytą w centrum staroĹźytnego okręgu hutnictwa świętokrzyskiego, skoro wydobywana tam śmietana hematytowa odrzucana jest przez dosłownie tych samych archeologów jako wsad do pieca dymarskiego?[21] Co począć z powierzchnią swobodnego krzepnięcia ĹźuĹźla kotlinkowego, która u szczytu pracy naukowej prof. K.Bielenina przyczyniła się do ogłoszonego przez niego odwaĹźnego resume, Ĺźe zabrnął w ślepą uliczkę prac, których kierunek sam kiedyś wyznaczył?[22] [23] Czy wynikiem prac badawczych ma być jeden uniwersalny model świętokrzyskiego pieca kotlinkowego, skoro na samym początku badań w odkryciach archeologicznych wyróĹźniono jego pięć róĹźnych typów?[24] Czy uzyskanie kawałka nawet najlepszego Ĺźelaza, o którym donosi Gazeta Wyborcza będzie punktem zwrotnym i odpowiedzią na postawione przez nas pytania? JeĹźeli tak to z zapartym tchem czekamy na wyniki prac kieleckich archeologów. Stawiamy juĹź teraz jeszcze jedno pytanie – czy oficjalna nauka zasługiwała i zasługuje na pozostawienie jej jako jedynej na froncie badań nad zagadką staroĹźytnego hutnictwa świętokrzyskiego?

Mam nadzieję, Ĺźe w świetle powyĹźszych pytań z których lwią część odwaĹźyłem się zadać głośno jako pierwszy, niejako przy okazji tego artykułu, klaruje się cel działań Projektu HUTNIA, a nietypowa forma prac badawczych odkrywa przy odrobinie uwagi przemyślany całokształt..

Marcin Marciniewski